عقیق

از چند هزار سال پیش، بین النهرینی ها و مصری ها از عقیق تراش داده شده برای ساختن مهره، نگین انگشتری و تزیین ظروف استفاده می کردند و حکاکی بر روی این سنگ نیز متداول بوده است. همچنین از این سنگ به عنوان طلسم نیز استفاده می کردند و باور بر این بود که این طلسم شخص را در برابر طوفان و رعد و برق محافظت کرده و از تشنگی نیز جلوگیری می کند به علاوه به شخص دارنده طلسم نیز قدرت سخنرانی می بخشد. امروزه از عقیق برای ساخت اشیا و زیورآلات هنری، انگشتری و گردنبند استفاده می کنند و حکاکی بر روی این سنگ نیز رایج است. عقیق به علت مقاومت در برابر مواد شیمیایی در صنعت نیز مورد استفاده قرار می گیرد.

عقیق پرطرفدارترین و مورد توجه ترین سنگ نیمه قیمتی در ایران است.

واژه عقیق از نام رودخانه ای در شبه جزیره سیسیل گرفته شده است. احتمالاً از بستر این رودخانه در ایام قدیم قلوه سنگ های عقیق به دست می آمده، گمان می رود این همان رودخانه دیریلو در جنوب شرقی این شبه جزیره باشد. عقیق از انواع نیمه شفاف و یا مات و از لایه های کلسدونی است که هر کدام به رنگی و یا حتی هم رنگ می باشند و یا به تناوب لایه هایی از اوپال در میان آنها دیده می شود. عقیق هایی که در گذشته از معادن آلمان استخراج می شدند رنگ های قرمز، صورتی و قهوه ای داشته اند و بین این لایه ها گاهی نیز نوارهای خاکستری رنگ دیده می شد. این معادن امروزه قابل استفاده نیستند. عقیق های به دست آمده از معادن آمریکای جنوبی، خاکستری کم رنگ و بدون علائم مشخص می باشند به همین دلیل این نوع عقیق به طریق مصنوعی رنگ می شود.

مهمترین محل یافت بلوردان های عقیق در قرن نوزدهم میلادی در نزدیکی ایداراوبرشتاین در آلمان قرار داشت. اندازه این بلوردان ها ندرتاً بزرگتر از یک هندوانه بوده و به رنگ های زیبایی مانند خاکستری، قرمز، صورتی، زرد، قهوه ای و آبی کم رنگ دیده می شدند و قابل رنگ کردن نبودند. یافت مهم و مورد بهره برداری امروزی در سال 1827 میلادی توسط آلمانی های مهاجر از ایداراوبرشتاین به جنوب برزیل و شمال اوروگوئه کشف شد. لایه های حاوی بلوردان های عقیق در رسوبات بستر رودخانه ها و در مواد رسوبی که از تجزیه و تخریب سنگ های آذرین به وجود آمده اند یافت می شوند. در این ذخائر علاوه بر عقیق، آمتیست، کلسدونی، سیترین و کرنلیان نیز وجود دارند. بلوردان های بسیار بزرگ عقیق  به وزن صد کیلوگرم و بیشتر از این ذخائر استخراج می شوند. معمولاً رنگ این نوع عقیق ها خاکستری بوده و به دلیل عدم شفافیت ساختار لایه لایه ای آنها به سختی قابل رؤیت است ولی با رنگ کردن می توان این نوارها را مشخص و زیباتر نمود. عقیق های برزیلی برای حکاکی بسیار مناسب می باشند. در کشورهای ایران، ارمنستان، استرالیا، کانادا، جمهوری چک، فرانسه، گرجستان، هند، ایتالیا، ماداگاسکار، مغولستان، اسکاتلند، آفریقای جنوبی، اوکراین، انگلستان، آمریکا نیز معادن مهم عقیق وجود دارد.

انواع عقیق:

با توجه به نوع، شکل و ساختار لایه های عقیق در تجارت و علم، واژه های متفاوتی به عقیق داده اند:

عقیق چشمی (باباقوری): در این نوع عقیق ساختار لایه ها دایره ای وار بوده و نقطه تیره رنگی در مرکز قرار دارد.

عقیق لایه ای (سلیمانی): در این نوع لایه های عقیق موازی با یکدیگر هستند. رنگ عقیق از لایه های غنی از لیمونیت ناشی می شود.

عقیق شجری: نوعی است بدون ساختار لایه مانند به رنگ خاکستری یا بی رنگ و نیمه شفاف که بر روی سطح آن اشکال درخت مانند نقش بسته است.

عقیق آبدار: در بلوردان این نوع عقیق مقداری آب از مایعات گرم اولیه باقی مانده که در تراش نازک قابل مشاهده است. جدا کردن بلوردان از سنگ های اطراف اگر با احتیاط انجام نشود باعث ترک خوردن و از دست دادن آب درون آن می شود.

عقیق دژسان: طرح روی این نوع عقیق مانند نقشه دژهای قدیمی است.

عقیق دایره وار: این نوع عقیق لایه های دایره وار دارد و از نوعی کلسدونی شفاف تشکیل شده است.

عقیق خزه ای: این یک عقیق واقعی نیست و نوعی کلسدونی شفاف می باشد. عقیق خزه ای بی رنگ، نیمه شفاف و دارای محتویاتی از بلورهای سبز رنگ هورنبلند به شکل خزه می باشد.

عقیق منظره ای: بر روی این عقیق که به رنگ قهوه ای و قرمز است اشکالی شبیه درخت و یا مناظر طبیعی دیده می شود.

شبه عقیق: ساختار داخلی در این نوع شبیه عقیق لایه دار است ولی شکل خارجی آن بر خلاف بلوردان عقیق واقعی که کروی است فرم هندسی دارد. در شبه عقیق شکل خارجی دارای قرینه نیست و شباهتی به فرم بلور تبدیل یافته ندارد و هنوز به درستی مشخص نیست که طرز تشکیل آن به چه صورت می باشد. شبه عقیق در برزیل کشف شده و اندازه هر قطعه آن ممکن است به 75 سانتیمتر برسد.

عقیق مجوف: چنانکه از نامش پیداست قسمت های از درون آن تو خالی و دارای حفرات متعدد است.

سنگ سارد: این عقیق دارای ساختار لایه وار موازی می باشد.

عقیق خرد شده: تشکیل شده از قطعات خرد شده عقیق که به وسیله خمیر کوارتز به هم چسبیده اند

البته تقسیم بندی ها و اسامی و انواع متنوع دیگری از عقیق نیز وجود دارد.

مسئلۀ عقیق یمن:

امروزه در بازار ایران این اصطلاح کاربرد بسیاری یافته. اما باید توجه داشت که عقیقی که در گذشته به نام یمنی خرید و فروش می شده، نوع با کیفیتی از عقیق بسیار پاک با رنگ یک دست و جلای روغنی بالا و رنگ نارنجی پررنگ تا عسلی بوده که در نقاط دیگر کمتر دیده شده بوده اما امروزه عقیق های معادن یمن نیز کاملا شبیه سایر نقاط دنیا هستند و هیچگونه برتری از لحاظ کیفیت یا زیبایی ندارند.

به واقع در بازار ایران عمدتا به عقیق هایی که کیفیت نسبتا بهتری دارند و ویژگی های خاصی را در بافت خود به نمایش می گذارند، یمنی گفته می شود و الزاما از معادل کشور یمن استخراج نشده اند. گاه به همین عنوان کاذب قیمت های گزافی بر سنگ ها گذاشته می شود که کاملا فریب کارانه است و این فروشندگان غالبا با بیان تجربه ی بالای شخصی خود و درک نشانه هایی که دیگران قادر به دیدن آن ها نیستند و… بر این فریب خود سرپوش می گذارند. نشانه هایی مانند کندویی بودن داخل سنگ، یا ابر دار بودن و یا دنبه دار بودن و… در عقیق های تمامی نقاط دنیا دیده می شود و دلیل بر کیفیت بالاتر یا کمیاب تر و گران قیمت تر بودن عقیق نیست. در هیچ آزمایشگاه گوهرشناسی هم روشی علمی و دقیق برای تعیین عقیق معادن کشور یمن وجود ندارد و اساسا هیچ اهمیتی هم ندارد. 

یک دستی و کاملا طبیعی بودن رنگ، زیبایی و خلوص و زنده بودن رنگ، نداشتن ترک و ناخالصی و تراش مناسب از مهم ترین معیارهای سنجش عقیق های با رنگ یک دست است.

نکتۀ مهم دیگر آن که عقیق در کارگاه های سنتی یمن از صدها سال پیش همیشه از طریق توی کوزه و زیر آتش گذاشتن و حرارت دادن، بهبود رنگ می یافته. این مسئله را در تمامی کارگاه های تراش عقیق امروزیِ یمن نیز به روشنی می توان دید و اصلا امر پنهانی نیست و کاملا مرسوم است.

رنگ آمیزی عقیق

عقیق های به دست آمده از ذخائر آمریکای جنوبی چنانکه گفته شد معمولاً خاکستری بوده و لایه های آنها مشخص نمی باشند ولی پس از رنگ کردن دارای رنگ آمیزی زیبا و نوارهای مشخص می شوند. تکنیک رنگ امیزی انواع سنگ های جواهر از زمان های قدیم حتی روم باستان رایج بوده و از سال 1820 میلادی در ایداراوبرشتاین این هنر به تکامل رسید. به همین دلیل امروزه این شهر یکی از مراکز مهم تراش عقیق و ساخت نگین از کانی های مختلف دیگر می باشدو جذب رنگ در انواع عقیق متفاوت بوده و بستگی به خلل و فرج و محتوای آب در هر یک از لایه های آن دارد.لایه های سفید رنگ متشکل از کوارتز، بلورهای به هم فشرده و متراکم دارد و رنگ را به خود جذب نمی کند و یا اینکه مقدار جذب آن ناچیز است. لایه هایی که به آسانی رنگ جذب می کنند لایه هایی به اصطلاح نرم و لایه هایی که به خوبی رنگ جذب نمی کنند را لایه هایی سخت می نامند.

جزییات مربوط به رنگ آمیزی عقیق جزو اسرار تجاری است. معمولاً مواد رنگ زای غیر آلی استفاده می شوند، زیرا این مواد رنگ کمتری داشته و در مقابل نور به تدریج کم رنگ می شوند. قبل از رنگ کردن، عقیق را در اسید یا تیزاب گرم می شویند و بعد از تراش نهایی رنگ کرده و جلا می دهند.

تقریبا نود درصد عقیق های رنگی بازار رنگ شده هستند و این فرآیند بسیار مرسوم و رایج است و از گذشته های دور انجام می شده. عقیق های سبز، آبی، قرمز و زرد در شکل طبیعی خود، به صورت خالص و پاک، کمیاب هستند و قیمت نسبتا بالایی دارند. عقیق های به این رنگ ها عمدتا در بازار به صورت رنگ شده هستند و قیمت مناسب تری دارند. و با توجه به پیشرفت روش های رنگ کردن عقیق و همچنین رنگ کردن سنگ ها قبل از تراش و بسیاری تکنیک های گاهی محرمانه، تشخیص رنگ شدگی با چشم غیر مسلح ممکن اما دشوار است.

اگر به دنبال رنگ صد در صد طبیعی در عقیق هستید، مطمئن ترین راه خرید عقیق های ایرانی است که توسط تراشکاران محلی از کلوخه های داخلی تراشیده می شوند. تقریبا تمام عقیق های وارداتی به بازار ایران رنگ شده هستند و تمامی عقیق های موسوم به یمنی نیز حداقل بهبود رنگ حرارتی یافته اند و در این مورد تقریبا هیچ استثنایی وجود ندارد.